Nghệ thuật sân khấu: hát bội, đờn ca tài tử và cải lương ở Sài Gòn và Nam kỳ cuối thế kỷ XIX đến 1945
Cuối thế kỷ XIX chứng kiến sự thay đổi nhanh chóng về mọi phương diện trong sinh hoạt kinh tế, truyền thông, văn hóa... ở Sài Gòn nói riêng và Nam kỳ nói chung. Quyển sách này trình bày một số sự kiện trong lãnh vực văn hóa từ năm 1861 lúc người Pháp chiếm được Sài Gòn cho đến khi Việt Nam độc lập năm 1945.
Sài Gòn là vùng đất mới gồm đủ loại thành phần các lưu dân và là nơi bị ảnh hưởng của Tây phương đầu tiên. Văn hóa nghệ thuật sân khấu, sinh hoạt xã hội, kinh tế thay đổi nhanh chóng vào đầu thế kỷ XX khi một hình thái mới của nghệ thuật sân khấu là cải lương phát triển nhanh chóng từ sự tổng hợp của hát bội, đờn ca tài tử và nghệ thuật kịch nói Tây phương.
Gần đây chúng ta thường nghĩ và cho rằng cải lương là loại hình nghệ thuật sân khấu đa số dành cho giới bình dân và chỉ trong môi trường đó cải lương mới phát triển và sống được. Nhưng thực sự thì sự hình thành của cải lương ban đầu là do sự tham gia và nâng đỡ của tầng lớp trí thức thượng lưu theo Tây học hay bị ảnh hưởng của văn hóa Tây phương trong các thập niên 1920 và 1930. Cải lương tồn tại và phát triển mạnh mẽ vào thời kỳ đầu là nhờ sự tham gia của họ vào sự thay đổi, cải biến hay cải lương hóa môn nghệ thuật hát bội truyền thống cho thích ứng với thời đại. Khi cải lương đã trở thành phổ quát và được ưa chuộng hầu hết trong xã hội ở mọi tầng lớp, thì vai trò của các lớp trí thức tinh hoa xã hội mới không còn.
Trong thời kỳ từ cuối thế kỷ XIX đến năm 1930, hát bội cũng phát triển mạnh so với thời kỳ xao lãng sau khi Tổng trấn Gia Định thành mất. Thời kỳ “phục hưng” này của hát bội, trước khi cải lương chiếm thế thượng phong, một phần cũng là do sự chú ý của người Pháp và thành công của hát bội ở các Hội chợ thế giới 1889, 1900 ở Paris gây nên một phong trào thưởng lãm, nghiên cứu và phát triển các gánh hát bội của các nhà trí thức và tư sản ở Sài Gòn và Nam kỳ như Lương Khắc Ninh, Diệp Văn Kỳ, Lê Thị Thiên.
Hai thập niên đầu thế kỷ XX chứng kiến sự ra đời của rất nhiều sách dịch ra quốc ngữ hay sáng tác các tuồng hát bội, bài ca tài tử từ các nhà xuất bản, nhà in mà đa số là do người Việt làm chủ như Đinh Thái Sơn, Nguyễn Văn Của, Nguyễn Văn Viết, Huỳnh Kim Danh... Số lượng các đầu sách về tuồng hát bội, tuồng thơ, bài ca tài tử rất nhiều và hơn cả các giai đoạn sau cho đến ngày nay, cho thấy hát bội và đờn ca tài tử trong giai đoạn 1900-1920 rất phổ thông trong quần chúng và tác giả các tuồng hát bội, bài ca tài tử có cơ hội để đáp ứng được nhu cầu của xã hội.
Sự tiến hóa từ hát bội và kết hợp nhạc tài tử, ca ra bộ với kỹ thuật sân khấu kịch Âu châu đến nghệ thuật cải lương cần có ý thức, tư tưởng đổi mới và thấm nhuần cả hai nền văn hóa, Việt Nam truyền thống và văn hóa Pháp. Chúng ta phải kể đến Lương Khắc Ninh, Nguyễn Liên Phong, Nguyễn Tùng Bá, Nguyễn Trọng Quyền, Trương Duy Toản, Diệp Văn Kỳ, Hồ Biểu Chánh, Trương Văn Bền, Trần Đắt Nghĩa, Pierre Tú, André Thận, cô Ba Ngoạn,... những người tiên phong truyền bá, viết tuồng theo phong cách tân thời và phỏng theo tiểu thuyết xã hội, các thương gia, chủ nhà máy, kỹ nghệ gia, hay những người mở gánh hát là những trí thức bị ảnh hưởng Tây học. Hội các thương, kỹ nghệ gia người Việt Nam ở Nam kỳ (Association des commerçants et industriels Annamites de Cochinchine) cùng các hội đoàn, câu lạc bộ thể thao, chủ các tờ báo, nhà in,... tập hợp tầng lớp tinh hoa ở Sài Gòn và Nam kỳ đã hỗ trợ, nâng đỡ và tham gia vào hoạt động sân khấu cải lương trong những năm đầu từ cuối thập niên 1910 đến thập niên 1930.
Đầu thập niên 1920, sau phong trào Minh Tân, nhiều người Việt, đa số ảnh hương theo Tây học, đã tham gia và thành công trong thương trường. Các nhà doanh nghiệp kỹ nghệ người Việt đã thành lập Hội Kỹ nghệ và thương gia người Việt. Hội hỗ trợ các hoạt động doanh nghiệp và giúp đỡ doanh nhân Việt Nam phát triển khuếch trương kỹ nghệ và thương mại ở Sài Gòn và các tỉnh.
Hội Kỹ nghệ và thương gia người Việt là một trong nhiều tổ chức của các thành phần ưu tú trong xã hội bảo trợ và ủng hộ sân khấu nghệ thuật cải lương (théâtre reformist).
Cải lương phản ảnh sự thay đổi lớn lao trong xã hội, những kỷ cương truyền thống của xã hội Á Đông đã bị ảnh hưởng do sự tiếp nhận văn hóa, văn minh và lối sống Âu Tây vào đầu thế kỷ XX. Những vở tuồng xã hội cho thấy vai trò phụ nữ đã được giải phóng về phương diện gia đình, tự do tình yêu và tham gia hoạt động kinh tế, văn hóa mà trước đây họ bị gò bó. Những sự thay đổi này đã gây ra nhiều tranh luận trên báo chí, bên cạnh những tranh luận về vai trò của sân khấu cải lương trong sự đổi thay, truyền bá tư tưởng mới.
Cuốn sách này dựa trên một số tư liệu sách báo nhằm mục đích phác họa cho độc giả thấy bối cảnh và sự phát triển của các loại hình nghệ thuật sân khấu như hát bội, nhạc tài tử, ca ra bộ, cải lương và sự phong phú của lịch sử nghệ thuật sân khấu ở Sài Gòn nói riêng và Nam kỳ nói chung trong giai đoạn cuối thế kỷ XIX đến 1945.
Nguyễn Đức Hiệp
