Trong suốt chiều dài lịch sử, Việt Nam luôn xem trọng việc phát triển quan hệ với các quốc gia trên thế giới, đặc biệt là các nước trong khu vực châu Á. Trong đó, Ấn Độ là quốc gia có quá trình tiếp xúc và phát triển quan hệ sớm với Việt Nam, được đánh giá là một trong những mối quan hệ “trong sáng như bầu trời không một gợn mây” (cố Thủ tướng Phạm Văn Đồng) trong quan hệ đối ngoại của Việt Nam qua các thời kỳ lịch sử. Thực tế cho thấy, quan hệ Việt Nam - Ấn Độ được tạo dựng và phát triển trên nền tảng vững chắc bởi sự gắn bó, tương đồng về địa lý, văn hóa, lịch sử... Trong thời kỳ đấu tranh chống chủ nghĩa thực dân, giành độc lập, mặc dù đang gặp nhiều khó khăn nhưng hai nước vẫn giúp đỡ và ủng hộ lẫn nhau. Sau khi giành được độc lập, Ấn Độ vẫn tiếp tục ủng hộ Việt Nam cả về mặt tinh thần và vật chất trong suốt hai cuộc kháng chiến chống Pháp và Hoa Kỳ, cũng như giúp đỡ Việt Nam khắc phục những hậu quả sau chiến tranh. Có thể thấy rằng, việc nghiên cứu mối quan hệ Việt Nam - Ấn Độ ở một giai đoạn lịch sử nhất định, đặc biệt là trong hai thập niên đầu thế kỷ XXI với những biến đổi to lớn của tình hình thế giới và khu vực, không chỉ cho chúng ta thấy được những thành tựu mà hai nước đã đạt được để tiếp tục phát huy, mà còn giúp chúng ta rút ra bài học kinh nghiệm từ những hạn chế còn tồn tại trong mối quan hệ song phương, để từ đó có những đề xuất nhằm đưa mối quan hệ ngày càng phát triển và đi vào chiều sâu hơn.
Trên cơ sở đó, cuốn sách Quan hệ Việt Nam - Ấn Độ từ đầu thế kỷ XXI đến nay của TS. Đỗ Thanh Hà sẽ góp phần phục dựng có hệ thống và toàn diện mối quan hệ Việt Nam - Ấn Độ trong hai thập niên đầu thế kỷ XXI. Với nguồn tư liệu xác thực, đáng tin cậy, tác giả đã cung cấp một cái nhìn bao quát với những đánh giá khách quan về quan hệ Việt Nam - Ấn Độ trong những giai đoạn lịch sử cụ thể. Trong đó, tập sách tập trung phục dựng lại một cách đầy đủ và hệ thống quan hệ Việt Nam - Ấn Độ trong gần hai thập niên đầu thế kỷ XXI trên cơ sở trình bày những nhân tố tác động đến sự phát triển của mối quan hệ Việt Nam - Ấn Độ, từ sự tương đồng về văn hóa, lịch sử, những tiền đề lịch sử, sự biến chuyển của bối cảnh quốc tế và khu vực cho đến quá trình chuyển biến tư duy đối ngoại của hai nước. Bên cạnh những thành tựu đã đạt được, tác giả cũng trình bày những hạn chế còn tồn tại, từ đó đưa ra những đề xuất kiến nghị, góp phần định hướng cho công tác đối ngoại của Việt Nam nói chung và đối với Ấn Độ nói riêng, nhằm tăng cường hơn nữa và đưa mối quan hệ hai nước ngày càng mở rộng và đi vào chiều sâu. Những thông tin hữu ích từ cuốn sách được xem là nguồn tài liệu tham khảo cho các nhà nghiên cứu, giảng viên, sinh viên và những người quan tâm đến việc tìm hiểu và nghiên cứu về quan hệ Việt Nam - Ấn Độ.
PGS. TS. Trần Nam Tiến
Lời nói đầu
Mối quan hệ truyền thống Việt Nam - Ấn Độ đã có từ hàng ngàn năm qua, khởi nguồn từ sự giao lưu tiếp xúc văn hóa và tôn giáo. Mối quan hệ gắn bó giữa hai dân tộc được hai vị lãnh đạo kiệt xuất của hai nước là Chủ tịch Hồ Chí Minh và Thủ tướng Jawaharlal Nehru tạo dựng nền móng, các thế hệ lãnh đạo kế tiếp và nhân dân hai nước dày công vun đắp. Thủ tướng Nehru là một trong những vị khách nước ngoài đầu tiên thăm Việt Nam sau chiến thắng Điện Biên Phủ 1954, sau đó Chủ tịch Hồ Chí Minh cũng đã sang thăm Ấn Độ vào tháng 2-1958. Bước vào thời kỳ độc lập, xây dựng đất nước, giữa hai nước đều có những lợi ích tương đồng, không gặp những trở ngại so với nhiều quốc gia khác, qua đó tạo cơ sở cho hai nước duy trì và phát triển quan hệ hợp tác tốt đẹp trên tất cả các lĩnh vực chính trị, kinh tế, quân sự, văn hóa, khoa học công nghệ...
Chiến tranh lạnh kết thúc (1991) đã mở ra thời kỳ toàn cầu hóa và hội nhập kinh tế phát triển mạnh mẽ, trong đó các quốc gia chú trọng đa dạng hóa, đa phương hóa các quan hệ đối ngoại để tạo tiền đề thúc đẩy sự phát triển của quốc gia. Trong tổng thể tiến trình hội nhập quốc tế, các quan hệ song phương giữ vai trò đặc biệt quan trọng trong ưu tiên đối ngoại của các nước trên thế giới. Trong bối cảnh quốc tế mới, Ấn Độ tuyên bố thực hiện Chính sách Hướng Đông đồng thời với công cuộc cải cách kinh tế để đưa đất nước thoát khỏi khủng hoảng. Thủ tướng Ấn Độ Atal Bihari Vajpayee đã tuyên bố vào ngày 19-9-2000: “Có sự thừa nhận vai trò của Ấn Độ như một nhân tố ổn định ở châu Á. Chúng ta đã có kế hoạch sẵn sàng gánh vác trách nhiệm của chúng ta như một đối tác toàn cầu (Global player)”(1). Trong giai đoạn một của chính sách này, Ấn Độ bắt đầu chú ý tới các nước châu Á, đặc biệt là Đông Nam Á, một khu vực giàu tiềm năng về nguyên liệu và năng lượng. Trong đó, Việt Nam, vốn có sự ổn định cao về chính trị, tốc độ tăng trưởng kinh tế ngày càng tăng, và có vị trí địa chính trị quan trọng, đóng vai trò là một mắt xích chiến lược trong Chính sách Hướng Đông của Ấn Độ ở Đông Nam Á nhằm mục đích tăng cường quan hệ chính trị, kinh tế và lợi ích an ninh của Ấn Độ tại khu vực này. Bên cạnh đó, với quá trình thực hiện đường lối đổi mới, Việt Nam cũng đã hòa cùng xu thế tiến bộ của thời đại bằng cách tiến hành hội nhập quốc tế và mở rộng hợp tác với các khu vực bên ngoài. Việc chủ động mở rộng các quan hệ đối ngoại để tranh thủ kết hợp sức mạnh dân tộc và sức mạnh thời đại phục vụ cho các mục tiêu phát triển quốc gia đã thể hiện rõ một trong những nội dung quan trọng của hội nhập quốc tế là “thúc đẩy quan hệ song phương dựa trên các chuẩn mực quốc tế chung”(1).
Bản thân hai nước có nhiều tiềm năng để phát triển quan hệ, cụ thể hai nước đều là thị trường lớn về thương mại và đầu tư; có nguồn nhân lực dồi dào và nguồn tài nguyên phong phú; Việt Nam được Ấn Độ xác định là “cửa ngõ” để Ấn Độ vươn ra mở rộng quan hệ với các nước trong khu vực; Việt Nam có hợp tác, chuyển giao những công nghệ hiện đại của Ấn Độ, như lĩnh vực nguyên tử, công nghệ thông tin, nông nghiệp... Ngược lại, Việt Nam cũng sẵn sàng làm cầu nối cho Ấn Độ tăng cường hợp tác với các nước ASEAN và các diễn đàn hợp tác khác ở khu vực châu Á - Thái Bình Dương.
Ngoài ra, Ấn Độ và Việt Nam cùng chia sẻ mối quan hệ lịch sử căng thẳng và tranh chấp biên giới với Trung Quốc. Điều đó cũng đã tạo ra những lợi ích chung trong chính sách đối ngoại của cả hai quốc gia đối với Trung Quốc, khi mà Trung Quốc, với sự trỗi dậy mạnh mẽ đem lại nhiều thành công, đang muốn mở rộng ảnh hưởng của mình ra khỏi khu vực với tham vọng bành trướng ảnh hưởng của mình đến khu vực Nam Á và cả Ấn Độ Dương.
Bước vào thế kỷ XXI, quan hệ Việt Nam - Ấn Độ tiếp tục được phát triển tốt đẹp trên cơ sở nhận thức và đánh giá đúng đắn về chính sách đối ngoại của mỗi quốc gia gắn với tình hình khu vực và quốc tế. Hai bên đã thường xuyên có những chuyến thăm cấp cao lẫn nhau nhằm không ngừng củng cố và phát triển mối quan hệ gắn bó và bền chặt. Đặc biệt, trong chuyến thăm Ấn Độ của Tổng Bí thư Nông Đức Mạnh vào tháng 5-2003, mối quan hệ song phương bước sang một trang mới. Trong chuyến thăm này, hai bên đã ký kết Tuyên bố chung về khuôn khổ hợp tác toàn diện giữa hai nước bước vào thế kỷ XXI, theo đó: “Bước vào thế kỷ XXI, hai bên quyết tâm phát huy mối quan hệ hữu nghị truyền thống và nâng quan hệ hợp tác giữa hai nước lên tầm cao mới nhằm ứng phó với các thách thức mới của toàn cầu hóa, mối đe dọa của khủng bố quốc tế và những thách thức to lớn đối với hệ thống quan hệ quốc tế”. Đây là tuyên bố chung về hợp tác toàn diện đầu tiên của Việt Nam ký với một nước khác trong thế kỷ XXI. Tuyên bố này có ý nghĩa hết sức quan trọng, đề ra những định hướng lớn cho sự phát triển sâu rộng của quan hệ hai nước trong thế kỷ XXI.
Nhìn chung, quan hệ hữu nghị hợp tác giữa Ấn Độ và Việt Nam đã đạt được nhiều thành tựu đáng kể và đang có những bước phát triển tích cực trên cơ sở quan hệ “đối tác chiến lược” dựa trên sự nhận thức và đánh giá đúng đắn về chính sách đối ngoại của mỗi quốc gia gắn với tình hình khu vực và quốc tế. Trải qua nhiều thập kỷ, mối quan hệ này pháttriển mạnh mẽ, toàn diện, được mở rộng ra trên tất cả các lĩnh vực của hai nước.
Trong thời gian tới, trên cơ sở nền tảng lâu đời của mối quan hệ truyền thống Việt Nam - Ấn Độ, với Chính sách Hành động Hướng Đông (Act East Policy) trên cơ sở nâng cấp từ Chính sách Hướng Đông (Look East Policy) của Ấn Độ, tiềm năng về khoa học công nghệ của Ấn Độ và công cuộc Đổi mới của Việt Nam là những yếu tố thuận lợi giúp mang lại nhiều cơ hội thúc đẩy mối quan hệ giữa hai nước. Bên cạnh đó, sự phát triển của mối liên kết Đông Á và vấn đề Biển Đông cũng được Ấn Độ coi là cơ hội tốt để phát triển quan hệ với Việt Nam và giúp Ấn Độ đạt được những mục tiêu chiến lược của mình. Và ngược lại, tăng cường thúc đẩy quan hệ với Ấn Độ cũng sẽ giúp Việt Nam nâng cao vị thế trong quan hệ khu vực và quốc tế, đồng thời phục vụ tích cực cho sự phát triển hiện nay của Việt Nam.
Cuốn sách Quan hệ Việt Nam - Ấn Độ từ đầu thế kỷ XXI đến nay không chỉ phục dựng lại một giai đoạn lịch sử quan trọng trong quan hệ Việt Nam - Ấn Độ trên mọi lĩnh vực, cung cấp một cái nhìn bao quát với những đánh giá khách quan về quan hệ Việt Nam - Ấn Độ tại những giai đoạn lịch sử cụ thể dựa trên những nguồn tài liệu, thông tin chọn lọc, tin cậy, mà còn có thể sử dụng để làm tài liệu tham khảo cho các nhà nghiên cứu, cán bộ, giảng viên, người học các ngành Lịch sử, Đông phương học, Quan hệ quốc tế và trực tiếp là cho những ai quan tâm, tìm hiểu về mối quan hệ giữa Việt Nam và Ấn Độ.
Nội dung cuốn sách gồm 3 chương:
Chương 1. Các nhân tố tác động đến quan hệ Việt Nam - Ấn Độ từ đầu thế kỷ XXI đến nay
Nội dung chương này nhằm trình bày các nhân tố (bên trong và bên ngoài) góp phần thúc đẩy và phát triển mối quan hệ song phương, trong đó bao gồm những tương đồng về địa lý, văn hóa, đặc biệt là sự tương đồng về lịch sử khi hai nước luôn ủng hộ, giúp đỡ lẫn nhau trong công cuộc đấu tranh giành độc lập dân tộc. Việc khái quát quan hệ Việt Nam - Ấn Độ từ trong lịch sử được xem là nền tảng quan trọng để tiếp cận đề tài, hình thành những hệ thống kiến thức về vấn đề nghiên cứu cũng như có những đánh giá bước đầu về hướng nghiên cứu và làm cơ sở lý luận thực tiễn cho nội dung chính của đề tài trong các chương tiếp theo. Bên cạnh đó, những biến đổi to lớn của tình hình thế giới bước sang thế kỷ XXI cùng với những điều chỉnh trong chính sách đối ngoại của hai nước cũng có tác động không nhỏ đến mối quan hệ này. Ngoài ra, chúng tôi còn đề cập đến vai trò và vị thế của mỗi nước trong chính sách đối ngoại của nhau để làm rõ quá trình triển khai các chính sách cụ thể và nỗ lực của hai nước nhằm duy trì và thúc đẩy mối quan hệ lên tầm cao mới.
Chương 2. Quan hệ Việt Nam - Ấn Độ từ “hợp tác toàn diện” đến “đối tác chiến lược” và “đối tác chiến lược toàn diện”
Trong chương này, chúng tôi tập trung đi sâu vào nghiên cứu mối quan hệ Việt Nam - Ấn Độ trên tất cả các lĩnh vực (chính trị - ngoại giao, kinh tế, quốc phòng, văn hóa, giáo dục và khoa học công nghệ) từ đầu thế kỷ XXI đến nay. Qua đó có thểthấy rằng quan hệ Việt Nam - Ấn Độ là hết sức tốt đẹp. Ấn Độ vẫn tiếp tục khẳng định Việt Nam là trụ cột trong Chính sách Hướng Đông (Look East Policy) (và nay là Chính sách Hành động phía Đông - Act East Policy) của mình và ngược lại, Việt Nam cũng xem tăng cường quan hệ với Ấn Độ là hết sức cần thiết và là bước đi an toàn cho Việt Nam trong bối cảnh thế giới có nhiều diễn biến phức tạp như hiện nay.
Chương 3. Quan hệ Việt Nam - Ấn Độ từ đầu thế kỷ XXI đến nay: kết quả, đặc điểm và kiến nghị
Trên cơ sở nội dung của những chương trước, chúng tôi khái quát lại những thành tựu cũng như phân tích những hạn chế trong mối quan hệ Việt Nam - Ấn Độ. Việc nhìn nhận đầy đủ các vấn đề trên giúp chúng tôi phân tích được những đặc điểm của mối quan hệ hai nước. Trên cơ sở đó, chúng tôi cũng cân nhắc đưa ra những đề xuất kiến nghị, góp phần cho công tác đối ngoại của Việt Nam đối với Ấn Độ được tăng cường hơn nữa và đưa mối quan hệ hai nước ngày càng mở rộng và đi vào chiều sâu.
TS. Đỗ Thanh Hà
